อรุ่นเกิดเมื่อวันศุกร์ เดือนห้า ปีขาล พ.ศ. 2385 ในครอบครัวอำมาตย์ เป็นธิดาคนที่สองของหลวงมหามนเทียร (จุ้ย) กับภริยาชื่อนุ่ม[1] เมื่อจำเริญวัยขึ้น นุ่มผู้มารดาจึงถวายตัวอรุ่นเป็นนางละครในราชสำนัก และมีชื่อเสียงมากจนรับสมญาว่า "อรุ่นบุษบา"[2] รับราชการสนองพระเดชพระคุณเป็นเจ้าจอมอรุ่นในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แต่มิได้ประสูติการพระราชบุตร ครั้นพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตในปี พ.ศ. 2411 เจ้าจอมอรุ่นจึงถวายบังคมลาออกจากราชการ[1]

หลังออกมาใช้ชีวิตสามัญนอกพระบรมมหาราชวัง ก็ได้สมรสกับขุนศรีสยามนุกูลกิจ (เนตร เนตรายน) บุตรพระยาสมุทบุรารักษ์ (เกิด) นักเรียนนอกคนแรก ๆ ของประเทศที่ได้รับทุนในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไปเรียนภาษาอังกฤษที่สิงคโปร์[4] ที่ขณะนั้นยังเป็นผู้ช่วยกงสุลไทยประจำสิงคโปร์ ถือเป็นกงสุลไทยคนแรกและคนเดียวที่ประจำอยู่ต่างแดนในขณะนั้น[1] ต่อมาได้เป็นที่พระยาสมุทบุรารักษ์ผู้ว่าราชการเมืองสมุทรปราการต่อบิดา ต่อมาเลื่อนขึ้นเป็นพระยาอรรคราชนารถภักดี รับราชการกระทรวงต่างประเทศ[1][4]

ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว อรุ่นหลังจากสมรสแล้วก็ได้หวนกลับมารับราชการในพระบรมมหาราชวังอีกครั้ง แต่ด้วยความสามารถด้านการแสดงคราวนี้เธอได้เป็นครูละครในราชสำนัก และมีศิษย์เอกคือเจ้าจอมมารดาทับทิม ในรัชกาลที่ 5[2] นอกจากงานละครแล้ว อรุ่นยังได้ถวายงานแด่สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าที่ทรงพระกรุณาโปรดให้อรุ่นเป็นพระพี่เลี้ยงสมเด็จพระราชปิตุจฉา เจ้าฟ้าวไลยอลงกรณ์ กรมหลวงเพชรบุรีราชสิรินธร[1] ต่อมาอรุ่นจึงได้ถวายตัวบุตรสาวคนหนึ่งชื่อวง เนตรายน เข้ารับราชการฝ่ายในเป็นพระสนมในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว[1][3][4] มีพระราชธิดาพระองค์เดียวคือ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าโกมลเสาวมาลย์[5] (19 กันยายน พ.ศ. 2430 — 19 เมษายน พ.ศ. 2433)[3] ด้วยเหตุนี้จึงถูกเรียกอย่างให้เกียรติว่า ขรัวยายอรุ่น ด้วยเป็นยายของพระราชธิดา[1]

อรุ่น อรรคราชนารถภักดี หรือขรัวยายอรุ่น ถึงแก่กรรมเมื่อวันที่ 18 พฤษภาคม พ.ศ. 2467[1]